هواي تازه، نوبل ادبي براي روايتگر سرکوب و تبعيد، اعتماد

مژده دقيقي

هفته يي که گذشت براي داستان نويسان زن هفته خوبي بود. بعد از آنکه هيلاري منتل سه شنبه ششم اکتبر جايزه من بوکر 2009 را براي رمان تاريخي «تالار گرگ» گرفت، آکادمي نوبل روز پنجشنبه هشتم اکتبر جايزه ادبي امسال خود را به هرتا مولر داستان نويس رومانيايي-آلماني داد. در طول 108 سالي که از عمر جايزه ادبي نوبل مي گذرد، هرتا مولر دوازدهمين نويسنده زني است که اين جايزه را به دست مي آورد. در سال هاي اخير الفريده يلينکً اتريشي (2004) و دوريس لسينگً انگليسي (2007) نوبل ادبي را از آن خود کرده اند. امسال نوبل براي اولين بار چهار برنده زن داشت؛ غير از هرتا مولر که نوبل ادبي را به دست آورد، اليزابت بلکبرن و کرول گريدر در رشته پزشکي و آدا يونات در رشته شيمي نوبل گرفتند. خانم مولر جايزه 10 ميليون کروني خود را دهم دسامبر در مراسم اهداي جايزه نوبل در استکهلم دريافت خواهد کرد.

چندي است از هيات داوران جايزه ادبي نوبل به دليل توجه بيش از حد به نويسندگان اروپايي انتقاد مي شود و به نظر مي رسد اهداي اين جايزه به هرتا مولر بار ديگر به اين بحث دامن بزند. هرتا مولر همچنين دهمين نويسنده آلمانيً برنده نوبل است و نامش در کنار نويسندگاني چون هاينريش بïل و گونتر گراس قرار مي گيرد.

مولر در حالي اين جايزه را به دست آورده که چند سالي است نام فيليپ راث و اي ال دکتروف امريکايي براي دريافت اين جايزه مطرح است. امسال داستان نويس مشهور ژاپني هاروکي موراکامي هم بخت زيادي براي به دست آوردن نوبل ادبي داشت. از طرفي جايزه نوبل همزمان با بيستمين سالگرد فروپاشي کمونيسم در اروپا به اين نويسنده مخالف ديکتاتوري چائوشسکو تعلق مي گيرد و اين امر شائبه سياسي بودن جايزه نوبل را تقويت مي کند.

هرتا مولر به دليل توصيف هاي انتقادي خود از زندگي در پس پرده آهنين از سوي حکومت روماني مورد آزار و اذيت قرار گرفته بود و نمي توانست آثارش را در روماني منتشر کند. به عقيده ناشر آثار مولر در آلمان، «کميته نوبل با اهداي اين جايزه به هرتا مولر، که در يک اقليت آلماني زبان در روماني بزرگ شده، از نويسنده يي تجليل کرده که اجازه نمي دهد وجه غيرانساني زندگي زير سلطه کمونيسم فراموش شود». آنگلا مرکل صدراعظم آلمان نيز کار مولر را تحسين کرده و گفته است؛ «امروز 20 سال پس از فروريختن ديوار برلين، قدرداني از ادبياتي با اين کيفيت بالا درباره اين تجربه زيستي پيام فوق العاده يي است. طبيعتاً ما بسيار خوشحاليم که هرتا مولر در آلمان خانه يي يافته است.»

هرتا مولر در آلمان نويسنده پرآوازه يي است و جوايز ادبي معتبري مانند جايزه کلايست و جايزه فرانتس کافکا را به دست آورده، ولي در ميان کتابخوانان انگليسي زبان چندان شناخته شده نيست. با اين حال رمان معروفش «سرزمين گوجه فرنگي هاي سبز» به انگليسي ترجمه شده و در 1998 جايزه ادبي بين المللي ايمپکً دابلين را نصيب او کرده است. اين رمان به قلم غلامحسين ميرزاصالح به فارسي ترجمه شده و هرتا مولر برخلاف اکثر برندگان نوبل ادبي، براي خوانندگان ايراني ناشناخته نيست. اين رمان نويس، شاعر و مقاله نويس 56ساله در آثارش پيوسته به سرکوب، ديکتاتوري و تبعيد در زندگي خود بازمي گردد و به گفته داوران نوبل «چشم انداز هستي باختگان» را نشان مي دهد. خودش مي گويد؛ «زندگي زير سلطه حکومت ديکتاتوري در روماني کوبنده ترين تجربه زندگي ام بوده. و صرف زندگي در آلمان با صدها کيلومتر فاصله، تجربه گذشته ام را پاک نمي کند. وقتي روماني را ترک کردم گذشته ام را همراه آوردم، و فراموش نمي کنم ديکتاتوري ها در آلمان هنوز موضوع مطرحي هستند.» پتر انگلوند دبير آکادمي سوئد دقت بسيار هرتا مولر را در کاربرد کلمات ستوده و گفته است؛ «او از يک سو نويسنده يي بي نظير با زباني فوق العاده است، و از سوي ديگر توانايي آن را دارد که حس زندگي در حکومتي ديکتاتوري را به خواننده القا کند. همچنين مي تواند نشان بدهد اقليت بودن و تبعيدي بودن در کشوري ديگر چگونه است.»

هرتا مولر در 1953 در شهر آلماني زبان نيتسکيدورف در روماني به دنيا آمد. پدر و مادرش از اقليت آلماني زبان روماني بودند. در 1945 بسياري از رومانيايي هاي آلماني به اتحاد شوروي تبعيد شدند. مادر هرتا مولر نيز پنج سال را در يک اردوگاه کار اجباري در اوکراينً امروز گذراند. مولر سال ها بعد در رمان «هرچه دارم همراه مي برم» تبعيد رومانيايي هاي آلماني در اتحاد شوروي را توصيف مي کند.

هرتا مولر در دوران تحصيل در رشته ادبيات آلماني و رومانيايي با گروهي از نويسندگان جوان آلماني زبان آشنا شد که مخالف ديکتاتوري چائوشسکو و طرفدار آزادي بيان بودند. بعد از پايان تحصيل، سه سال به عنوان مترجم در يک کارخانه ماشين سازي کار کرد و پس از آنکه حاضر نشد براي پليس مخفي روماني خبرچيني کند، اخراج شد. اولين کتابش مجموعه داستاني بود که در 1982 بعد از سانسور در روماني منتشر شد. دو سال بعد نسخه سانسورنشده اين مجموعه را در آلمان و همزمان کتاب «تانگوي ظالمانه» را در روماني چاپ کرد. در هر دو اين کتاب ها، مولر زندگي در يک دهکده کوچک آلماني زبان و فساد، تعصب و سرکوب را در اين محيط توصيف مي کند. مطبوعات دولتي روماني از اين کتاب ها به شدت انتقاد کردند ولي در خارج از روماني با استقبال خوبي روبه رو شدند و مطبوعات آلمان برخورد بسيار مثبتي با آنها داشتند.

مولر به دليل انتقاد علني از ديکتاتور روماني و پليس مخفي هولناکش از انتشار آثارش در کشور خود منع شد و در 1987 ناگزير به همراه همسرش ريچارد واگنرً نويسنده از روماني مهاجرت کرد و در حال حاضر ساکن برلين است. او حدود 20 کتاب تاليف کرده است که در آنها با جزييات واضح تصويري از زندگي روزمره در يک ديکتاتوري بي تحرک به دست مي دهد. بيشتر آثار مولر به آلماني است و تنها چند کتابش- از جمله «گذرنامه»، «سرزمين گوجه فرنگي هاي سبز»، «سفر بر يک پا» و «قرار ملاقات»- به انگليسي، فرانسه و اسپانيايي ترجمه شده اند. آخرين رمان او «نفس هاي بريده» امسال نامزد جايزه کتاب آلمان است.