انتقاد محمدرضا شجريان از سنت هاي رايج در موسيقي، اعتماد

ايمان پاکنهاد

ساغر و کرشمه و بم صراحي همراه با چاي و کيک و شيريني در طبقه سوم موسسه فرهنگي- هنري دل آواز ديروز ميزبان خبرنگاراني بود که روبه روي محمدرضا شجريان نشستند و سخنانش را مو به مو نوشتند. محمدرضا شجريان با کت و شلوار طوسي رنگ که از پله ها بالا آمد چاق سلامتي اش با خبرنگاران، ميان همهمه شاتر عکاس ها گم شد و با طرح خنده يي بر لب روي صندلي نشست.

به راه باديه رفتن به از نشستن باطل

شوق استاد براي گفتن از ساخته هاي جديد سازي اش از لحن کلامش پيداست. حرف هايش را با اين بيت شيخ اجل «به راه باديه رفتن به از نشستن باطل/ که گر مراد نيابم به قدر وسع بکوشم»، آغاز مي کند؛ «از ديرباز و در تمامي اين سال ها هيچ کدام از سازها تغييري نکرده و رنگ صداها ثابت بوده است. ارکسترهاي ايراني استطاعتي بيش از اين دارند. از اين رو نياز به حجم بيشتر صدا را حس کردم و از آنجا که همواره تار و سه تار و کمانچه و سنتور سازهاي مسلط ما بودند به فکر ساخت ساز جديد افتادم.» محمدرضا شجريان به هر جا رفته يا به باغ هاي پرگل رفته يا از سازفروشي ها ديدن کرده است؛ «هرجا سازي ديده ام به نحوه ساخت اش دقت کرده ام. با اين تجربه در ساختن ساز به موفقيت 80درصدي رسيده ام. همواره سعي کردم سازي بسازم که نواختنش راحت باشد.»

به اعتقاد استاد پوست و سيم و مضراب و خرک و آرشه در ساختن يک ساز ايراني بيش از کاسه موثرند؛ «کاسه ساز فقط نقش آمپلي فاير دارد و به تقويت صدا کمک مي کند که اين 20 درصد کار است.» شجريان آنگاه به دانش کم سازسازها اشاره مي کند؛ «متاسفانه سازسازهاي ما آگاهي وسيعي از ساختن ساز ندارند. آنها فقط در ساختن يک ساز تخصص دارند. آنها بايد روي سازهاي ديگر دنيا هم مطالعه کنند. آنها مي توانند در سايت هاي سازسازهاي معتبر جهان سرک بکشند و از نحوه ساخت سازهايشان آگاه شوند که مثلاً صفحه رويي ويولن مهم تر از صفحه زيري است.»

ساغر و کرشمه و بم صراحي

ساغر و کرشمه و بم صراحي، جديدترين سازهايي هستند که محمدرضا شجريان با وسواس بسيار ساخته است و مدام در حال آزمايش آنها است. توضيح او درباره سازهايش همراه با نواختن آنها توسط نوازنده هاي گروه شهناز اين گونه است؛ «يکي از سازها بم صراحي است که به جاي ويولنسل مي توان استفاده کرد و نوازندگي اش هم براي ويولنسل نوازها بسيار راحت است. ساغر، ديگر سازم از خانواده تار است اما رنگ صدايش کمي با تار متفاوت است. دارم رويش کار مي کنم که رنگ صدايش متفاوت تر شود.»

اسم ساز ديگر اما «کرشمه» است؛ «صدايي شبيه به صداي عود دارد ولي با عوض کردن سيم ها مي توان صدايش را تغيير داد.» شجريان البته از سازهاي کوبه يي غافل نبوده؛ «روزي دو تا دف را به هم چسباندم و دور تا دور محيط اش را سوراخ کردم. صدايي بين دف و دهل مي داد. نامش را هم عجالتاً «دو دف» گذاشته ام.» لبخند استاد هنگام نواخته شدن سازها نشان از رضايت او دارد؛ «ساغر و کرشمه و بم صراحي در کنسرت هاي آينده استفاده خواهند شد.»

برتري اصالت بر سنت

«سازسازي را شروع کرده ام و ادامه خواهم داد تا ديگر سازنده ها هم براي ساختن سازهاي نو تشويق شوند.» محمدرضا شجريان با اين مقدمه از برتري اصالت بر سنت سخن مي گويد؛ «به نوازنده ها و سازنده ها توصيه مي کنم خود را در سنت ها گرفتار نکنند. سنت اتاق دربسته يي است که از هر سو ما را احاطه کرده است. اما در اصالت از هر سو آزاد هستيم. پس بياييم مطابق با اصالت ها کارهاي جديد ارائه دهيم و تعصب ها را کنار بگذاريم.» حرف هاي استاد آواز ايران ادامه مي يابد؛ «غرب هميشه به ما با ديد ميراث فرهنگي نگاه کرده که بايد هميشه حفظ شود و در همان حال بماند. اما ما از حالا به بعد نمي خواهيم براي غرب ميراث فرهنگي باشيم. پس با حفظ اصالت ها و هماهنگ با نيازهاي روز، موسيقي نو ارائه مي دهيم.»

برنامه هاي امسال گروه شهناز

مجيد درخشاني آهنگساز و سرپرست گروه شهناز هم در نشست ديروز بود و برنامه هاي امسال گروه شهناز را توضيح داد؛ «با ورود سازهاي جديد با مقداري تغيير در ارکستراسيون کنسرت هايي در تهران و چند شهر اروپا برگزار خواهيم کرد.» کنسرت ها در دو بخش اجرا خواهند شد. گروه در بخش اول قطعه هايي در بيات اصفهان بر اساس ساخته هاي محمدرضا شجريان و مجيد درخشاني اجرا خواهند کرد. اين بخش با پيش درآمدي از کلنل وزيري شروع مي شود و با اجراي تصنيف ها ادامه مي يابد. بخش دوم نيز در سه گاه با پيش درآمدي آرام آغاز مي شود و به «ساقي نامه» وصل مي شود؛ «ساقي نامه را اين بار با تنظيم جديد استاد شجريان به شکلي ديگر و با اجراي تمامي گوشه ها خواهيم نواخت. به دنبال آن نيز چهار مضرابي از خودم و چند تصنيف ديگر را اجرا خواهيم کرد.»

و گلايه هاي هميشگي استاد...

«مي گويند فتيله موسيقي را پايين بکشيد اما معتقدم اين فتيله بايد همواره روشن بماند تا همه از نور آن بهره مند شوند.» محمدرضا شجريان با گفتن اين جمله باز هم به دشوار بودن اجراي برنامه در ايران اشاره مي کند؛ «قصد داريم با تمامي سختي هاي اجرا در تهران، مانند سال هاي پيشين کنسرت بدهيم که از نيمه دوم تيرماه در تهران برنامه اجرا خواهيم کرد. اما در شهرستان ها هميشه به مشکل برخورده ايم. نتيجه تمام تحقيق و تماس و کنجکاوي ما براي اجرا در شهرستان ها اين مي شود که در يک آن و در آستانه کنسرت همه چيز به هم مي ريزد و برنامه اغلب به مشکل برمي خورد. اين مشکل ها رمق ما را براي اجرا در شهرستان ها مي گيرد.» با تمامي اين مشکل ها اما علي رفيعي مدير برنامه هاي شجريان از برگزاري احتمالي يک کنسرت در شيراز خبر مي دهد. تور اروپايي گروه شهناز نيز از 14 شهريور تا سوم مهر ماه در کلن، سوئد، زوريخ، پاريس، راديو فرانکفورت، رن و لندن برگزار خواهد شد.